Տեսություն
Սողունների ներքին կառուցվածքը
Սողունները հանդիսանում են ցամաք դուրս եկած առաջին ողնաշարավոր կենդանիները: Ցամաքում գտնելով բավարար քանակությամբ կեր և չունենալով մրցակիցներ, նրանք սկսեցին արագ հարմարվել նոր պայմաններին: Ցամաքային կենսամիջավայրում գոյությունը ուներ իր բարդությունները, որոնք կարողացել են հաղթահարել սողունները:
Գոյության տվյալ պայմաններում հարմարվելու համար անհրաժեշտ էր.
\(1.\) Բարդ և նուրբ շարժումների կարգավորում և կոորդինացիա. լավ զարգացած ուղեղիկը և առջևի ուղեղը թույլ են տվել հաղթահարել տվյալ խնդիրը:
\(2.\) Ինտենսիվ տեղաշարժ ցամաքում. սողունների կմախքում գոտիների և վերջույթների զարգացումը հնարավոր են դարձրել ակտիվ տեղաշարժը:
\(3.\) Շրջակա միջավայրի արագ ընկալում և արձագանքում. զգայարանների՝ հատկապես աչքի և ականջի զարգացումը թույլ տվեցին լավագույնս ընկալել միջավայրը:
\(4.\) Բազմացման գործընթացի անկախացումը ջրային միջավայրից. ներքին բեղմնավորումը և ձվի առաջացումը հաղթահարեցին ջրի անհրաժեշտությունը:
Մարսողական համակարգ
Սողունները հիմնականում գիշատիչ օրգանիզմներ են, որոնք որս են կատարում: Սնվում են հոդվածոտանիներով, ձկներով, երկկենցաղները՝ նաև թռչուններով և կաթնասուններով:
Մարսողական համակարգը կազմված է երկկենցաղներին բնորոշ բաժինների նույն հերթագայությունից՝
1. բերան,
2. բերանակլանային խոռոչ,
3. կերակրափող,
4. ստամոքս,
5. \(12\)-մատնյա աղիք,
6. բարակ աղիք,
7. հաստ աղիք,
8. ուղիղ աղիք,
9. կոյանոց,
10. կոյանցք:
\(12\)-մատնյա աղիքում բացվում են ենթաստամոքսային գեղձի և լյարդի ծորաններ:
Սողունները ունեն լեղապարկ, որը կուտակում է լյարդի արտադրած լեղին, խտացնում և ուղարկում է մարսողական ուղի:
Կոյանոցը ուղիղ աղիքի լայնացում է, որի մեջ բացվում են միզածորանները և սեռական գեղձերի արտատար ծորանները:
Բերանում գտնվում են սողունների ատամները, որոնք բռնում, պահում կամ հոշոտում են որսը:
Ուշադրություն
Թունավոր օձերի վերին զույգ ատամները խողովակավոր են, խոշոր, որոնցով հոսում է թույնը:
Սողուններն ունեն երկար, շարժուն, երբեմն երկճյուղ, հիմնականում բերանից դուրս եկող լեզու: Լեզուն բացի նրանից, որ որս կատարող հիմնական հարմարանքն է, հանդիսանում է նաև շոշափելիքի օրգան:
Սողունների մի մասը կերը կուլ է տալիս ամբողջությամբ, օրինակ՝ օձերը, մողեսները, իսկ մյուս մասը պատառոտում է սուր ատամներով՝ կոկորդիլոսներ, վարաններ, կրիաներ:
Սողունների մարսողությունը դանդաղ է կատարվում և ուղիղ համեմատական է մարմնի ջերմաստիճանին:
Արտազատական համակարգ
Սողունների արտազատությունը գրեթե ամբողջովին նույնն է, ինչ երկկենցաղների մոտ: Մեզը պինդ, շիլայանման զանգված է, որը պարունակում է միզաթթու:
Արտաթորության օրգանները ողնաշարի երկու կողքերին գտնվող մեկ զույգ երիկամներն են:
Արտազատական համակարգը ունի նույն կառուցվածքային և գործառնական հերթագայությունը.
\(1.\) արյունատար անոթների մուտք մարմնի խոռոչում տեղակայված զույգ երիկամներ,
\(2.\) երիկամներում արյան կազմի հեղուկ արգասիքներից մեզի ձևավորում,
\(3.\) մեզի հոսք դեպի միզածորաններ և անցում կոյանոց,
\(4.\) կոյանոցից մեզի անցում դեպի միզապարկ և մեզի խտացում,
\(5.\) շիլայանման մեզի տեղափոխում միզապարկից կոյանոց և հեռացում օրգանիզմից:
Շնչառական համակարգ
Սողունների շնչառական համակարգը կազմված է հետևյալ օրգանների հաջորդական ամբողջությունից.
\(1.\) քթանցքեր
\(2.\) կոկորդ
\(3.\) շնչափող
\(4.\) զույգ բրոնխեր
\(5.\) զույգ թոքեր
Ուշադրություն
Սողունները շնչում են միայն թոքերով:
Թոքեր - որպես իսկական ցամաքային օրգանիզմներ՝ սողուններին բնորոշ են ներքին ծալքավոր մակերես ունեցող թոքեր:
Գազափոխանակություն - սողունների թոքերի ընդհանուր մակերեսը, շնորհիվ խորը ներքին ծալքերի, բավական մեծ է: Այդ պատճառով գորտերի գազափոխանակությունը օդի հետ կատարվում է միայն թոքերում:
Շնչառական շարժումներ - սողունների միջկողային մկանները ապահովում են շնչառական շարժումների՝ ներշնչման և արտաշնչման հնարավորությունը:
Արյունատար համակարգ
Սողուններն ունեն փակ արյունատար համակարգ և սառնարյուն կենդանիներ են:
Սողունները, բացառությամբ կոկորդիլոսների, ունեն եռախորշ սիրտ՝ կազմված \(2\) նախասրտից և \(1\) փորոքից: Փորոքը ունի ոչ լրիվ միջնապատ:
Միջնապատի շնորհիվ երակային և զարկերակային արյունները քիչ են խառնվում և նրանք, ի տարբերություն գորտերի, ստանում են ավելի շատ թթվածին:
Փորոքից դուրս են գալիս՝
Թոքային զարկերակը - արյունը գնում է թոքեր
Աորտային աջ և ձախ աղեղները - արյունը գնում է հյուսվածքներ
Անոթների հատուկ դասավորության շնորհիվ միայն ուղեղը ստանում է մաքուր զարկերակային արյուն:
Սողուններն ունեն արյան շրջանառության երկու շրջան, որոնք երկուսն էլ սկսվում են փորոքից:
Սողունների փորոքում առկա է խառը արյուն:
Արյունը մեծ շրջանով թթվածին է տալիս հյուսվածքներին, հարստանում ածխաթթու գազով և վերադառնում աջ նախասիրտ:
Գորտի սիրտը և թոքերը պաշտպանված են կրծքավանդակով:
Նյարդային համակարգ
Սողունների նյարդային համակարգը նման է երկկենցաղներին, կազմված է՝
\(I\). գլխուղեղից - պատսպարված է գանգատուփում և ունի \(5\) բաժին:
\(II\). ողնուղեղից - պատսպարված է ողնաշարի ողնուղեղային խողովակում:
\(III\). նյարդերից - դուրս են գալիս գլխուղեղից և ողնուղեղից և նյարդավորում օրգանիզմը:
Գլխուղեղի բաժիններից յուրաքանչյուրը կարգավորում են գրեթե նույն գործընթացները և ունեն նույն հերթագայությունը, ինչ երկկենցաղները:
\(1.\) Երկարավուն ուղեղ - ողնուղեղի շարունակությունն է կազմում և կարգավորում է կենսագործունեության հիմնական դրսևորումները:
\(2.\)Միջին ուղեղ - ընկալում է տեսողական և լսողական առաջնային գրգիռները:
\(3.\) Միջակա ուղեղ - ապահովում է օրգանիզմի կենսագործունեության անխափանությունը:
\(4.\) Ուղեղիկ - ապահովում է մարմնի հավասարակշռությունը և շարժումների համաձայնեցվածությունը:
\(5.\) Առջևի ուղեղ - կազմված է երկու կիսագնդերից, որոնց վրա նկատվում են գորշ նյութի կուտակումներ:
Գորշ նյութը պայմանավորում է նրանց առավել բարդ վարքագիծը և պայմանական ռեֆլեքսների առկայությունը:
Զգայարաններ
Սողուններն ունեն \(4\) զգայարան՝ \(I\). տեսողական, \(II\). լսողական, \(III\). հոտառական, \(IV\). շոշափելիքի:
Տեսողական զգայարան - գլխի առջևի երկու կողքերում տեղակայված զույգ, խոշոր, պարզ աչքերն են, որոնք ունեն կոպեր: Մողեսներն ունեն նաև \(3\)-րդ՝ թարթող կոպ:
Լսողական զգայարան - սողունները ևս բացի ներքին ականջից ունեն նաև միջին ականջ: Միջին ականջը սահմանազատվում է թմբկաթաղանթով, որը գտնվում է փոսիկի մեջ:
Հոտառական զգայարան - գլխի վրա, աչքերի առջևում գտնվող զույգ քթանցքերը, ծառայում են ոչ միայն շնչառությանը, այստեղ են գտնվում նաև հոտառական պարկերը: Շոշափելիքի զգայարան - արդեն նշել ենք, որ լեզուն սողունների շոշափելիքի օրգանն է:
Աղբյուրները
Կենսաբանություն. Կենդանի օրգանիզմների բազմազանությունը. 7-րդ դասարանի դասագիրք/ Տ.Վ. Թանգամյան, Ս. Հ. Սիսակյան -Եր.: Տիգրան Մեծ, 2013, էջ 143-145
Կենսաբանություն. Կենդանի օրգանիզմների բազմազանությունը. 7-րդ դասարանի դասագիրք/ Է.Ս. Գևորգյան, Ֆ.Դ. Դանիելյան, Ա.Հ. Եսայան - Եր.: Աստղիկ գրատուն, 2013, էջ 197-198
Կենսաբանություն. Կենդանի օրգանիզմների բազմազանությունը. 7-րդ դասարանի դասագիրք/ Է.Ս. Գևորգյան, Ֆ.Դ. Դանիելյան, Ա.Հ. Եսայան - Եր.: Աստղիկ գրատուն, 2013, էջ 197-198
https://media.giphy.com/media/3oEdv1lEOpoV4VTm0g/giphy.gif
http://www.petshealth.ru/upload/medialibrary/f2a/f2a34fc59e6ecbf4ae19fc73308c6461.gif
http://images.myshared.ru/5/464032/slide_6.jpg
https://i.ytimg.com/vi/tETwi3kYIQc/0.jpg
https://slide-share.ru/image/4617603.jpeg
https://image.slidesharecdn.com/random-150205171237-conversion-gate02/95/-24-638.jpg?cb=1423178004
https://ru-static.z-dn.net/files/dbc/93db03d3c2955cf4326ee633ee27e1ed.png
https://image.slidesharecdn.com/random-150414015724-conversion-gate01/95/-27-638.jpg?cb=1428994906
http://dereksiz.org/yajcami-oni-dishat-toleko-legkimi-mehanizm-dihaniya-vsasivatel/153230_html_m4d0bce2c.jpg