Հայերենի հնչյունները և դրանց դասակարգումը
Հնչյունը լեզվի ամենից փոքր արտասանական միավորն է. հնչյունն արտասանում ենք և լսում:
Երբ հնչյունները միացնում ենք, դնում ենք կողք կողքի, ստացվում է բառ:
Օրինակ
Պ Ա Տ - պատ, Գ Ա Ր ՈՒ Ն - գարուն
Բառերը, երբ դնում ենք կողք կողքի, ստանում ենք նախադասություն: Նախադասությունը ձևավորում է ամփոփ միտք և ունի հնչերանգային ավարտվածություն։
Օրինակ
Ես սիրում եմ գարունը:
Երբ նախադասություններն ենք իրար հետևից և որոշակի տրամաբանությամբ շարում, ստացվում է խոսք:
Օրինակ
Ամեն մարդ ունի իր մայրենի լեզուն: Հայերիս մայրենի լեզուն հայերենն է:
Այս օրինակում մենք ունենք ամբողջական խոսք, որը կազմված է երկու նախադասությունից, \(12\) բառից և \(51\) հնչյունից:
Հայերենի հնչյունները բաժանվում են երկու խմբի՝ ձայնավոր և բաղաձայն հնչյուններ:
Հնչյունաբանությունն ուսումնասիրում է տվյալ լեզվի հնչյունները, դրանց տեսակները և արտասանության եղանակները:
Հնչյուն և տառ
Գրավոր խոսքում հնչյունի պայմանական նշանը տառն է: Տառը կարդում ենք և գրում:
Գրավոր խոսքում հնչյունի պայմանական նշանը տառն է: Տառը կարդում ենք և գրում:
Որևէ լեզվի տառերի հաջորդական դասավորվածությունը կոչվում է այբուբեն (անունն առաջացել է հայերենի առաջին երկու տառերի անուններից` Ա-այբ, Բ- բեն:
ԱՅԲՈՒԲԵՆ
Այս բառը հայերենի բառապաշար է մտել հունարեն բառի պատճենման արդյունքում (ալֆաբեթ` ալֆա +բեթա` հունական այբուբենի առաջին երկու տառերի անունները): Ճիշտ այդ ձևով է ստեղծվել հայերեն այբուբեն (այբ+ու+բեն) բառը:
Այբուբենը լեզվի հնչյունների համար ստեղծված գրային նշանների համակարգ է, որի մեջ դրանք ներկայանում են որոշակի, ընդունված դասավորությամբ:
Մեսրոպյան այբուբենն ուներ \(36\) տառ: Այն սկսվում էր Ա-ով և ավարտվում Ք տառով: Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի ստեղծած այբուբենն առանց էական փոփոխության մեզ ծառայում է շուրջ \(1700\) տարի: \(12\)-րդ դարում անհրաժեշտության բերումով հայոց այբուբենը համալրվեց ևս երկու տառով՝ օ, ֆ:
Հայոց այբուբենի տառերը գործածվել և այժմ էլ մասամբ գործածվում են թվային արժեքներով: \(36\) տառերը համակարգված են չորս շարքով. առաջին շարքում միավորներն են, երկրորդում՝ տասնավորները, երրորդում՝ հարյուրավորները, չորրորդում՝ հազարավորները: Այսպես՝
Հայոց այբուբենի տառերը գործածվել և այժմ էլ մասամբ գործածվում են թվային արժեքներով: \(36\) տառերը համակարգված են չորս շարքով. առաջին շարքում միավորներն են, երկրորդում՝ տասնավորները, երրորդում՝ հարյուրավորները, չորրորդում՝ հազարավորները: Այսպես՝
| Ա - \(1\) | Ժ - \(10\) | Ճ - \(100\) | Ռ - \(1000\) |
| Բ - \(2\) | Ի - \(20\) | Մ - \(200\) | Ս - \(2000\) |
| Գ - \(3\) | Լ - \(30\) | Յ - \(300\) | Վ - \(3000\) |
| Դ - \(4\) | Խ - \(40\) | Ն - \(400\) | Տ - \(4000\) |
| Ե - \(5\) | Ծ - \(50 \) | Շ - \(500\) | Ր - \(5000\) |
| Զ - \(6\) | Կ – \(60\) | Ո - \(600\) | Ց - \(6000\) |
Է - \(7\) | Հ – \(70\) | Չ - \(700\) | Ւ - \(7000\) |
| Ը - \(8\) | Ձ – \(80\) | Պ - \(800\) | Փ - \(8000\) |
| Թ - \(9\) | Ղ – \(90\) | Ջ - \(900\) | Ք - \(9000\) |
Եթե, օրինակ, ցանկանում ենք գրել \(1915\) թիվը, ապա նախ գրում ենք հազարավորը ցույց տվող տառը, ապա` հարյուրավորը, տասնավորը և վերջապես՝ միավորի տառը, այսինքն՝ ՌՋԺԵ: \(2009\) թվի տառային համարժեքն է՝ ՍԹ:
Հայերեն տառերն ունեն իրենց անունները:
Հայերեն տառերն ունեն իրենց անունները:
| Ա — Այբ | Ժ — Ժե | Ճ — Ճե | Ռ — Ռա | և — Եվ |
| Բ — Բեն | Ի — Ինի | Մ — Մեն | Ս — Սե | Օ — Օ |
| Գ — Գիմ | Լ — Լյուն | Յ — Հի | Վ — Վեվ | Ֆ — Ֆե |
| Դ — Դա | Խ — Խե | Ն — Նու | Տ — Տյուն | |
| Ե — Եչ | Ծ — Ծա | Շ — Շա | Ր — Րե | |
| Զ — Զա | Կ — Կեն | Ո — ո | Ց — Ցո | |
| Է — Է | Հ — Հո | Չ — Չա | Ի(ւ) — Վյուն | |
| Ը — Ըթ | Ձ — Ձա | Պ — Պե | Փ — Փյուր | |
| Թ — Թո | Ղ — Ղատ | Ջ — Ջե | Ք — Քե |
Հայերենի յուրաքանչյուր հնչյուն ունի իր տառը: Սակայն կան շեղումներ.
1. \(է\) հնչյունի համար ունենք \(է\) և \(ե\) տառերը,
2. \(օ\) հնչյունի համար՝ \(օ\) և \(ո\) տառերը,
3. \(յէվ\) կամ \(էվ\) հնչյունախմբերի համար՝ \(և /Եվ/\) տառը,
4. կան նաև չարտասանվող, բայց գրվող տառեր. \(հ\)-ն չի լսվում, բայց գրվում է աշխարհ, խոնարհ, շնորհ, ճանապարհ բառերում,
5. կան արտասանվող հնչյուններ, որոնք չեն գրվում՝
• երկու բաղաձայնների միջև \(ը\) հնչյունը լսվում, բայց չի գրվում՝ կտրտել, արտասանվում է՝ \(ԿԸՏԸՐՏԷԼ\), Մկրտիչ, արտասանվում է՝ \(ՄԸԿԸՐՏԻՉ\).
• երկու ձայնավորների միջև յ հնչյունը լսվում, բայց չի գրվում՝ գրեի, արտասանվում է՝ \(ԳՐԵՅԻ\), Գայանեից, արտասանվում է՝ \(ԳԱՅԱՆԵՅԻՑ\), վերարկուով, արտասանվում է՝ \(ՎԵՐԱՐԿՈՒՅՈՎ\) և այլն:
• բառասկզբում լսվող յէ-ն գրվում է մեկ տառով՝ ե. երազ, արտասանվում է՝ \(ՅԷՐԱԶ\). երեկո, արտասանվում է՝ \(ՅԷՐԷԿՕ\).
• բառասկզբում լսվող վօ-ն գրվում է մեկ տառով՝ ո. որս, արտասանվում է՝ \(ՎՕՐՍ\). ոզնի, արտասանվում է՝ \(ՎՕԶՆԻ\):